ی جور دسته بندی، برا همه چی!

سال‌هاست که به این اندیشه می‌افتم؛ که آیا می‌شود، یک جور دسته‌بندی برای همه چیز پیدا کرد؟! با رنگ و ریخت گویا!
 زمانیکه در نوشته یا نموداری، به یک دسته‌بندی بر می‌خورم و پس از آن، در بخشی دیگر یا جای دیگر، یک جور دیگه دسته بندی می‌بینم؛ اینجا و اونجا، در یک شاخه یا در رشته‌های گوناگون، انبوه نمودارها و دسته‌بندی‌ها، با رنگ‌های گوناگون؛ برایم سرسام آور است؛ نمی‌توانم این همه را در یاد نگه دارم؛ به جای سامان گرفتن، نا‌به‌سامانی تازه‌ای پیدا می‌کنم.
چه بسا یک نمودار یکسان رو هرجایی جور دیگری رنگ آمیزی کرده‌اند یا به ریخت‌های گوناگون کشیده‌اند؛ درون چارگوش، سه گوش یا گردی! یکبار این را بالای نمودار آورده‌اند، جای دیگر همان را زیر نمودار!

چه خوب می‌شد یک زمینه را بخش‌بندی کنیم، به هر بخش، کلید‌واژه‌ی پایه‌ای و رنگ و ریخت بدهیم، که جای آنها هم همواره روشن باشد؛ آنگاه دسته بندی در شاخه‌ها و رشته‌های گوناگون را روی همین زمینه بچینیم
این زمینه بشود پیوند یکپارچه میان همه نمودارها یا داده‌نگاره‌های ما.
به‌به! چه خوب می‌شود! اینگونه به اندیشه‌ام سامان یکپارچه‌ای می‌دهم و میان پدیده‌ها و پنداره‌ها در رشته‌های گوناگون، پیوند گویایی می‌یابم و می‌توانم از این همخوانی‌ها، برداشت‌های راهگشایی بپرورم.

خوب! این چشم‌اندازی است که امیدوارم به آن نزدیکتر و نزدیکتر شوم


هنگامی که با دسته‌بندی چهاربخشی آب و باد و خاک و آتش در یک کتاب پزشکی ایرانی آشنا شدم، درآنجا دیدم یک شیوه دسته‌بندی، برای گیاه، خوراک، سرشت آدم‌ها، شبانه‌روز و فصل‌های سال به کار برده‌اند؛ این در اندیشه‌ام ماند و رهایم نکرد؛ جوری که این شیوه را در زمینه‌های گوناگون پی گرفتم؛ کم‌کم برای آنها، رنگ و ریخت و جانمایی یافتم که پشتوانه‌ی روشنی داشته باشد.  پانزده سال از آن روزها می‌گذرد و من این دسته‌بندی را در صدها نمودار یا داده‌نگار در سایت آچارعنصرا آوردم.
*

آچارعنصرا چیست؟
گمان نمی‌کنم  نام چهارعنصر به گوشتان نخورده باشد؛ یا شاید نام های دیگر آن، مانند، چارعنصر، عناصر چارگانه، عناصر اربعه یا آخشیگان یا چهار آخشیج را شینده باشید.
همان آب و باد (هوا) و خاک و آتش؛ که می‌شود گفت:
چهارعنصرها یا چارعنصرا
من یک آ به سر آن افزوده‌ام، که نشانی است از همان یکتا و یگانه‌ی بی همتا و فراگیر؛ که روی هم می‌شود:
آچارعنصرا
ابزاری که برای دسته‌بندی و چیدمان پدیده‌ها و پنداره‌ها در اندیشه‌مان به کار می‌گیریم.
ابزاری که در بسیاری رشته‌ها و زمینه‌ها، پیش دستمان می‌آوریم تا شیوه‌ای یکدست و یکپارچه برای همه آنها پیش رویمان داشته باشیم.
برای نمونه، در رشته‌های علوم طبیعی؛ مانند پزشکی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، جغرافیا و زمین‌شناسی 
در رشته‌های علوم ریاضی و فیزیک؛ مانند نظریه مجموعه‌ها، یکاهای اندازه‌گیری، جابه‌جایی گرما 
در رشته‌های علوم انسانی؛ مانند، مدیریت، روانشناسی، خودشناسی، منابع انسانی، جغرافیای انسانی، بازار کار و داد و ستد، کارآفرینی، علوم سیاسی
در رشته‌های هنر و ادبیات؛ مانند، معماری، نقاشی، موسیقی، هنرهای نمایشی، سروده‌ها و واژه شناسی
در همه‌ی اینها، با ابزار آچارعنصرا ، نگاره‌های زمینه‌ای یکپارچه یا همخوانی پیش رو می‌آوریم که با رنگ و ریخت و جانمایی و کلیدواژه‌هایی گویا، کنار هم نشسته‌اند.

پس ما اینجا، تنها با آب و باد و خاک و آتش طبیعی که پدیده‌های آشکاری هستند سرو کار نداریم؛
بلکه، از این نام های آب و باد و خاک و آتش عنصری یا چهار نماد ناب (چارناب) بهره می‌گیریم که این دسته‌بندی و سوگیری را نشان دهیم؛ در اندیشه و نمودارها و داده‌نگارهایی که پیش رویمان می‌آوریم یا در اندیشه‌مان می چینیم و از آن سخن می‌گوییم.

برخی به بکارگیری واژه‌ی عنصر در اینجا خورده می‌گیرند؛ که آب و باد و خاک و آتش که عنصر نیستند؛ 
عنصرها همان است که در جدول مندلیف چیده‌اند.
باشد! پس می‌گوییم چهارناب! ولی چون هنوز این واژه آشنا نیست، تا زمانی، از همان چارعنصر بهره می‌گیریم که خواننده‌ها بتوانند بشناسند و جستجو کنند و بیابند!
ولی اگر واژه عنصر یا ناب را از این نگاه ببینیم که چیزی است که به گونه‌های دیگرِ ناب‌تر از خودش بخش نمی‌شود، انگاه شاید بپذیریم که واژه‌های آب و باد و خاک و آتش، نماد‌هایی هستند که گویایی ناب‌ترین ویژگی‌هاست. 
برای آنکه این نمادها یا شناسه‌ها گویا‌تر باشد، نخست از چهار واژه‌ی ناب دیگر، دو به دو یاد می‌کنیم؛ همان‌گونه که پیشینیان در ایران و یونان گفته‌اند و در نمودارهای چهارعنصر در جای جای جهان به آن می‌پردازند. این چهار واژه، که دو به دو روبروی هم خوانده می‌شوند و می‌توانیم آنها را در دو سر بردار بنویسیم؛ چنین‌اند:
گرمی و سردی
خشکی و تری (نرمی)

گرمی آن است که از خود نیروی جابه جایی دارد و بر گرانش و درجامانی چیره می‌شود
سردی آن است که از خود نیرویی ندارد و در جای خود می‌ماند یا گرانش بر آن چیره می‌شود

خشکی آن است که پذیرای دگرگون شدن نیست و ریخت آن مانا و پایدار می‌ماند
تری یا نرمی، آن است که می‌تواند دگرگون شود و ریخت آن، از سر نرمشی که دارد، جور دیگر شود.

این دو جفت واژه را، بر دو سر دو بردار می‌نویسیم و بردارها را چون چلیپا روی هم می‌نشانیم
آنگاه چهار جای خالی در چهارگوشه میان آنها را با واژه های آب، باد، خاک و آتش پر می‌کنیم؛ تا اینگونه جا بگیرند:
آتش میان گرمی و خشکی (نزدیک‌تر به گرمی)
باد میان گرمی و تری (نزدیک‌تر به تری)
آب میان تری و سردی (نزدیک‌تر به سردی)
خاک میان سردی و خشکی (نزدیک‌تر به خشکی)

گویی واژه های گرم و سرد و خشک و تر، از آب و باد و خاک و آتش، ناب‌تر هستند که به آنها، دو به دو، بخش شده‌اند:
زیرا این نمودار اینگونه خوانده میشود:
آتش؛ گرم و خشک است، 
باد؛ گرم و تر است
آب؛ سرد و تر است
خاک؛ سرد و خشک است

داده‌نگار 29

ولی همچنان برای نامیدن این شیوه‌ی دسته‌بندی در هم تنیده، از شناسه‌ی آشنای چارعنصر و کم‌کم از واژه‌ی نوآور چارناب بهره می‌گیریم.

اکنون بیشتر به شناخت و کاربرد این چارناب می‌پردازیم، و برای هر یک نمونه‌هایی می آوریم؛ ولی، گویا نمی‌توانم هیچ مانندی در زندگی بیاورم که به راستی ویژگی ناب این چارعنصر را داشته باشد؛ همانگونه که شاید نتوانیم در زندگی عنصری ناب از جدول مندلیف را بیابیم.
پس  نمونه‌هایم را، در کنار هم‌زمینه‌هایی می‌آورم، که روشن شود، هرکدام، به کدام یک از چهارناب دیگر نزدیک‌تر است. برای نمونه، می‌گوییم، از این دو، یکی به باد و دیگری به آتش نزدیک‌تر است.